GEMİLERDE SANCAK, İSKELE TABİRLERİ NEREDEN GELİYOR?
GEMİLERDE SANCAK, İSKELE TABİRLERİ NEREDEN GELİYOR?
E.Amiral Dr. Ergun MENGİ
Gemilerde, sağ tarafı tarif etmek için Sancak, sol tarafın tarif etmek için İskele ifadeleri kullanılmaktadır. Bu deyimler nereden çıkmıştır? Diğer taraftan bu deyimler birçok fıkraya ilham dahi olmuştur.
Niçin sağ-sol denmemiş de “sancak-iskele” deyimi kullanılmış diye düz mantıkla düşünürsek, sağ sol, bakış açısına göre değişir, siz teknenizi “sağa” döndürdüğünüzde, karşı gemiden bakan “sola” döndü şeklinde değerlendirebilir. Karşılıklı iletişimde karışıklık yaratabilen sağ-sol tabirleri, gemicilik gibi hassasiyet isteyen bir konuda, yanlış anlamaya meydan bırakmamak için kullanılmamıştır.
İngilizcelerine bakıldığında Starboard (Sancak) deyimi 1.Yüzyılda İngiltere’de “Steorbord” olarak kullanılmaya başlandığı söylenmektedir. O zamanlarda dümen palaları teknenin sağ tarafında bulunmakta ve kürek şeklindeydi.
Yönlendirmek ve dümen tutmak anlamına gelen İngilizce “steer” kelimesiyle yan taraf anlamına gelen “board” kelimelerin birleştirilmesiyle türetilen steorboard teknenin idare edildiği sağ taraf anlamında kullanılmıştır. Sancak taraftaki bu dümen ayrıca, teknenin rıhtıma, iskeleye yanaşırken manevrasına yardımcı olmak maksadıyla bir kürek, bir itici güç olarak da kullanılmaktaydı. Dümenin sancak-sağ tarafa konulmasının nedeni ise gemicilerin genel olarak sağ ellerlini kullanan kişiler olmasından kaynaklanmaktadır.
Tekneler sancak taraftaki bu kürek nedeniyle iskelelere genelde sol taraftan aborda olurlardı. Sol taraf teknenin yükleme-boşaltma yapıldığı taraftı. Teknenin sol tarafı, İngilizce “lade-yüklemek, kepçeyle boşaltmak” anlamına gelen kelimeden türetilerek “laddeboard” olarak tanımlanmış, zaman içinde gemilerin sol tarafına da “Larbord” deyiminin kullanılmaya başlanmıştır. Tekneler limana devamlı soldan(iskeleden) yanaştıklarından, limana karşı olan, personelin karaya çıkma iskelesinin verildiği bu tarafa, sadece “port” deyimi kullanılmaya başlanmıştır.
Gemi personeli iskele tarafta yükleme bindirme, kaptan, 2. kaptan ise sancak tarafta durarak çalışmaları yönetirdi. Zamanla, dümenlerin sağ taraf yerine teknenin orta hattına alınmasına rağmen steerboard terimi, kaptan ve rütbeli kişilerin bulunduğu yer anlamında sağ tarafa “yıldız sahibi sancak subayı–starboard” adı kullanılmıştır.
Peki, bu kelimelerden yola çıkarsak, starboard ve port terimleri Türkçeye Sancak ve İskele olarak nasıl girmiştir? Sancak kelimesinin Türkçeye sokulması, İngilizce “Starboard” deyiminin doğrudan Türkçeye “Yıldız bordası” şeklinde tercüme edilmesiyle, yani teknenin sağ tarafı omzunda yıldız taşıyan amirallerin, sancak sahibi subayların ve komutanın bordasıdır. Sadece sancak subayları ve gemi kaptanına-komutanına aittir. Halen Türk Donanmasındaki gemilerde, Gemi Komutanını tanımlayan, Türk Bayrağı motifli ince uzun flandra, bunun dışında, eğer gemide bulunuyorlarsa Grup Komutanı, Komodor veya Filo Komutanını belirleyen forslar kullanılmaktadır. Gemilerde, Gemi Komutanı ve fors sahibi makamların vasıtaları sancak tarafa yanaşır ve bu kişiler sancak taraftan inip-binerler. Sancak iskelesi adı verilen bu iskele personel iskelesine nazaran daha geniş ve konforlu bir iskeledir. Fors sahibi kişiler gemiye girişlerinde- ayrılışlarında bu iskeleyi kullanırlar ve silistre ile selamlanırlar.
İskele tabiri ise, İngilizce “port-liman” kelimesinin doğrudan Türkçeye tercümesi ile “iskele” olarak alınmış; askeri donanmalarda, gemiye geliş ve gidişlerinde gemi komutanı ve fors sahibi subaylar sancak tarafı kullanırken; gemi personeli sol taraftaki sancak iskelesi kadar konforlu olmayan sade bir iskeleyi kullanmak zorundadır. İşte bu yaklaşımlar sonucu, sol tarafa “iskele” sağ tarafa ise kısaca “sancak” adı verilmiştir.
Burada bahsedilen uygulama, sadece geminin bordaları ve iskeleler için değildir. Gemide sancak tarafta olan birçok şey komutana veya sancak sahibi subaya aittir. Örneğin köprü üstünde, dümen evinde iki adet koltuk vardır. Sancaktaki koltuk her zaman komutana veya fors sahibi subaya, iskele taraftaki koltuk ise vardiya amirine aittir. Komutan koltuğuna müsaade alınmaksızın, komutan ve fors sahibi subay haricinde oturulamaz.
Özet olarak, “sağ-sol” kavramları, bakış ve duruşa göre değişkenlik göstermesi nedeniyle, gemilerde herhangi bir karışıklığı neden olmamak için kullanılmamış, yerine geminin sağı ve solu anlamına gelen “sancak-iskele” ifadeleri kullanılmıştır.
Kaynakça:
1. Uğurlu Umur, Port ve Starboard Deyimleri Nereden Geliyor,
2. Özdamar Harun, Why Do Shıps Use “Port” And “Starboard” Instead Of “Left” And “Rıght”,
3. Why do ships use”port” and “starboard” instead of “left” and “right”?.
4. The Origin of the “Port” and “Starboard”,
